Hulpgids

Inleiding

De aanmaak van dopamine wordt gestimuleerd wanneer je dingen doet die aangenaam zijn. Het effect van alcohol, drugs en maar ook van (met name zoet) voedsel, seks en gokken is net zo, maar dan veel krachtiger: een dosis cocaïne zorgt voor een zeer sterke aanmaak van dopamine in de hersenen. Lang werd ervan uitgegaan dat dit de ‘final common pathway’ was die aan de basis van verslavingsgedrag lag. Dopaminetoename ter hoogte van de nucleus accumbens werd gezien als het neurobiologisch equivalent van het ervaren van plezier en beloning. De toename van dopamine heeft echter een bredere betekenis dan alleen encoderen voor belonende effecten. Recent onderzoek toont aan dat dopamine een belangrijke en complexe rol heeft in de hele keten van neurobiologische mechanismen die bij mens en dier doelgericht gedrag aansturen.

Beloning

Een van de belangrijkste functies van dopamine is het toekennen van een betekenis aan externe en interne stimuli. Dit belang wordt bepaald door het onverwachte karakter (de nieuwheid), de geconditioneerde verwachtingen die de stimulus oproept of de bekrachtigende effecten. Het kan dus positief of negatief uitvallen: aantrekken of vermijden van de gebeurtenis.

Vuren van dopaminecellen

Dopaminecellen in het striatum vuren op twee manieren:
– Traag tonisch vuren (circa 5 Hz): een basale fysiologische vorm, waarschijnlijk verantwoordelijk voor het onderhouden van een constante dopaminerge baselinetonus
– Frequent fasisch vuren (> 30 Hz): als gevolg van betekenisvolle stimuli.

Acuut middelengebruik

Toename van dopamine in reactie op natuurlijke belangwekkende stimuli is bij drugsgebruik tienmaal krachtiger. Beeldvormend onderzoek toont aan dat drugsgeïnduceerde toename van dopamine in het striatum geassocieerd is met het ervaren van een subjectief gevoel van beloning (high zijn, roes, euforie). Mogelijk veroorzaakt een intraveneuze toediening een veel snellere dopaminetoename en is de tragere farmacokinetiek bij orale toediening verantwoordelijk voor het ontbreken van een euforiserende werking. De snelheid waarmee drugs de hersenen binnenkomen wordt inderdaad, ook vanuit klinische ervaring, al langer in verband gebracht met de ‘verslavende’ of bekrachtigende werking van de drug.

Conditonering

Dopamine moduleert ook de activiteit van de hippocampus, de amygdala en het dorsale striatum, die zorgen voor geheugenvorming, conditionering en (geconditioneerde) gewoontevorming.
Steeds meer studies wijzen op de betrokkenheid van geheugen- en leermechanismen bij de pathogenese van verslaving: neutrale stimuli krijgen een betekenis (bijvoorbeeld een spiegel bij cocaïne gebruik) en vervullen zo een bekrachtigende rol bij het ontstaan van de verslaving. Als een ex-verslaafde weer wordt geconfronteerd met die oorspronkelijke neutrale stimulus (spiegel) kan dat een krachtige prikkel zijn om weer terug te vallen in druggebruik. Dopamine speelt een grote rol speelt bij het voorspellen van beloning en ligt daarom waarschijnlijk aan de basis ligt van de geconditioneerde respons die craving (zucht naar het middel) uitlokt. Als aan patiënten die aan cocaïne verslaafd zijn, een video-opname wordt getoond die iets met cocaïne te maken heeft, neemt de hoeveelheid dopamine in het dorsale striatum toe. Deze toename is geassocieerd met het subjectief ervaren van craving.

Ontwenning

In de vroege fase van ontwenning, maar ook maanden na het stoppen, is er sprake van een verminderde hoeveelheid dopamine (daling Dopamine D2-receptor beschikbaarheid) in het striatum. Op klinisch vlak betekent een vermindering van de striatale dopaminecelactiviteit vermoedelijk dat er bij verslaafden, in vergelijking met niet-verslaafden, geen of minder dopamine vrijkomt in respons op een natuurlijke stimulus. Deze vermindering van sensitiviteit voor (natuurlijke) belonende stimuli leidt tot een verminderde interesse voor omgevingsstimuli, een gebrek aan drive en motivatie tot het verrichten van normaal belonende activiteiten (werk, ontspanning, sociaal) en bij vele verslaafde patiënten tot een gevoel van anhedonie dat tot ver in de abstinentie kan aanhouden.

Neurobiologie

Het aantal postsynaptische dopaminereceptoren is genetisch bepaald. Bij mensen met een gering aantal receptoren blijkt het relatief moeilijk een gevoel van blijdschap te ervaren. Alleen activiteiten met een hoge uitstoot van endogeen dopamine tot een gevoel van beloning. Herhaald gebruik van alcohol en drugs leidt ook nog tot een daling van het aantal dopaminereceptoren. Het blijkt voorts dat verslaafde al voor hun verslaving problemen hadden met het uitstellen van de bevrediging van hun behoeften. Ook de stress van onthouding en onwelbevinden is een belangrijke factor in het onderhouden van de verslaving.

Literatuur dopamine

1. Diagnostische Criteria van de DSM IV
Dopamine en verslaving 1. De rol van dopamine bij de acuut bekrachtigende werking
Psyfar (2008) 3: 25-28
2. Volkow ND, Fowler JS, Wang GJ, et al.
Imaging dopamine’s role in drug abuse and addiction
Neuropharmacology 2008; June 3
3. Dom G, Sabbe B, Hulstijn W, et al.
Substance use disorders and the orbitofrontal cortex: systematic review of behavioural decision-making and neuroimaging studies.
British Journal of Psychiatry (2005) 187: 209-220
4. Stoops WW, Vansickel AR, Lile JA, et al.
Acute d-amphetamine pretreatment does not alter stimulant self-administration in humans
Pharmacol Biochem Behav (2007) 87: 20-29
5. Parasprampuria DA, Schoedel KA, Schuller R, et al.
Assessment of pharmacokinetics and pharmacodynamic effects related to abuse potential of a unique oral osmontic-controlled extended release methylphenidate formulation in humans
Journal of Clinical Pharmacology (2007) 47:1476-1488
6. Kalivas PW, Volkow ND
The neural basis of addiction: a pathology of motivation and choice
American Journal of Psychiatry (2005) 162(8):1403-1413