Hulpgids

Wat is een psychose?

Een psychose wordt gekenmerkt door het verlies van het normale contact met de werkelijkheid. De toetsing van de realiteit is ernstig gestoord en er wordt een nieuwe werkelijkheid geschapen. Er is sprake van een grove verstoring van de verwerking van informatie (waarneming en denken), waardoor verkeerde conclusies worden getrokken omtrent de externe werkelijkheid. Dit kan blijken uit wanen en/of hallucinaties.

DSM-5 criteria

298.8
A. Aanwezigheid van een (of meer) van de volgende symptomen. Minstens één daarvan moet (1), (2) of (3) zijn:
    (1) wanen
    (2) hallucinaties
    (3) gedesorganiseerd spreken (bijvoorbeeld frequente ontsporing of incoherentie)
    (4) ernstig chaotisch of katatoon gedrag
    N.B.: Sluit een symptoom uit indien het een in de cultuur van de betrokkene aanvaarde reactie is.
B. De duur van een episode van de stoornis is ten minste één dag, maar korter dan één maand, met uiteindelijk een volledige terugkeer naar het premorbide niveau van functioneren.
C. De stoornis kan niet beter verklaard worden door een depressieve- of bipolaire stemmingsstoornis met psychotische kenmerken of een anderde psychotische stoornis zoals schizofrenie of katatonie, en kan niet worden toegeschreven aan de fysiologische effecten van een middel (zoals een drug of medicatie) of een somatische aandoening

• Met duidelijke stressor(en) (korte reactieve psychose)
  als de symptomen optreden in reactie op gebeurtenissen die, op zichzelf of in combinatie met elkaar, uitgesproken stressvol zouden zijn bij vrijwel iedereen in de zelfde omstandigheden binnen de eigen cultuur.
• Zonder duidelijke stressor(en) 
  als de symptomen niet optreden in reactie op gebeurtenissen die, op zichzelf of in combinatie met elkaar, uitgesproken stressvol zouden zijn bij vrijwel iedereen in de zelfde omstandigheden binnen de eigen cultuur.
• Met begin post partum
  als de stoornis begint tijdens de zwangerschap of binnen vier weken post partum.

Hallucinaties (zintuiglijke waarneming, zonder reële zintuiglijke prikkel)

• Gehoorshallucinatie: akoestische of auditieve hallucinatie
• Gezichtshallucinatie: optische of visuele hallucinatie
• Gevoelshallucinatie: tactiele of haptische hallucinatie (vaak wordt iets onder de huid waargenomen)
• Reukhallucinatie: olfactorische hallucinatie
• Smaakhallucinatie: gustatorische hallucinatie (vaak wordt iets onaangenaams geproefd)
• Lichamelijke hallucinatie: somatische hallucinatie

Andere stoornissen van de waarneming

• Pseudo-hallucinatie
• Geen (reële) zintuiglijke prikkel, maar de levendige gewaarwording kan worden onderscheiden van een "echte" waarneming: in tegenstelling tot een hallucinatie weet de betrokkene dat het niet "echt" is.
• Illusie (of illusionaire vervalsing)
• Foutieve interpretatie van een (reële) zintuiglijke prikkel: er wordt wel iets waargenomen, maar het wordt voor iets anders aangezien; bijvoorbeeld 's nachts een wapperend gordijn aanzien voor een man die in de kamer staat.
  
  

Wanen (oncorrigeerbare gedachtedwaling) 

• Achtervolgingswaan
  Centrale thema is de niet reële gedachte dat de persoon wordt lastig gevallen, bedrogen, achtervolgd, afgeluisterd, dat er een samenzwering bestaat tegen hem/haar.
• Armoedewaan
  De overtuiging dat men wordt of is beroofd van alles (of bijna alles) dat men bezit.
• Beïnvloedingswanen
  De overtuiging niet meer uit vrije wil te denken, handelen of te voelen, b.v. idee in bezit genomen te zijn door een externe kracht, geest of andere persoon.
• Betrekkingswaan
  De betrokkene is overtuigd dat gebeurtenissen, andere mensen of voorwerpen betrekking hebben op hem/haar en een bijzondere en ongebruikelijke (meestal negatieve) betekenis hebben. Vrijwel elke waan is een betrekkingswaan, aangezien er steeds sprake is van een onjuiste, vaak niet logische overtuiging bestaat over de relatie tussen de eigen persoon en de buitenwereld.
• Grootheidswaan
  Een waan met als thema bijzondere belangrijkheid, mach, kennis of identiteit:
  - erotomane waan: overtuiging dat belangrijk iemand verliefd is op de betrokkene
  - godsdienstwaan: overtuiging dat betrokkene (een) god is of goddelijke opdracht heeft
• Nihilistische waan
  De overtuiging met als thema het niet bestaan van zichzelf, een deel van zichzelf, anderen of de wereld.
• Schuldwaan
  De overtuiging plichten verzaakt te hebben en anderen onrecht aangedaan te hebben.
• Somatische waan
  De overtuiging dat er lichamelijk iets ernstigs aan de hand is.
• Zondewaan
  De overtuiging gestraft te worden voor grote zonden.

Andere stoornissen van het denken

• Betrekkingsidee
  Idee dat zaken speciaal op hem/haar betrekking hebben, maar, in tegenstelling tot een betrekkingswaan, is de persoon daarin nog wel te corrigeren.
• Waanachtig denkbeeld
  Een denkbeeld dat in strijd is met de werkelijkheid, waarbij de betrokkene echter twijfelt of wat hij/zij denkt wel echt waar is.
• Waaninvallen
  Vluchtige, voorbijgaande waanideeën.
• Waanwaarneming
  Een juiste waarneming, waaraan een speciale persoonlijke (onthullende, mystieke of bedreigende) betekenis wordt toegekend. (bijv. iemand ziet het logo van de NS en denkt dat hij direct naar huis moet)

Randpsychose

De term randpsychose werd vroeger gebruikt voor een groep psychoses die tussen de schizofrene psychose en de manisch-depressieve psychose in zou staan: zogenaamde degeneratiepsychosen. Tegenwoordig wordt de term gereserveerd voor kortdurende of heel lichte symptomen die nog net op de rand van de psychose zijn. Voorbeelden van randpsychotische symptomen zijn: betrekkingsideeën, waanachtig denkbeelden, waaninvallen en waanwaarneming.

Bijzondere vormen van psychose

Capgraswaan
Syndroom van Cotard

Behandeling

Therapie is vooral medicamenteus met antipsychotica. Er is weinig onderzoek gedaan naar de preventieve werking van deze medicatie. Er is een recent onderzoek, waarbij ongeveer 180 patiënten zijn gevolgd die een jaar lang stabiel en niet psychotisch waren op een antipsychoticum nadat ze voor een eerste psychose behandeld waren. Ze werden vervolgens op 400 mg/dag quetiapine overgezet of op placebo en een jaar lang gevolgd. Ongeveer 40% van de patiënten in de quetiapine groep vielen terug en ongeveer 80% in de placebo groep. In een Nederlands onderzoek waren de cijfers iets gunstiger, bij een groep patiënten met een eerste psychose waarbij het antipsychoticum voorzichtig en onder intensieve begeleiding werd gestaakt een percentage terugval van 40% en bij de patiënten waarbij het antipsychoticum werd voortgezet 20%. Dat zou kunnen komen omdat alle patiënten op quetiapine werden overgezet.
In de multidisciplinaire richtlijn 2012 wordt begeleid stoppen als reële optie genoemd. Een te grote disbalans in het dopamine systeem gedurende een onderhoudsbehandeling met antipsychotica zou tot gevolg kunnen hebben dat de kans op terugval toeneemt (Wunderink, 2007).  Voorzichtig herstellen van deze balans lijkt een belangrijke factor voor het vergroten van de kans op functioneel herstel. Na 7 jaar was er geen verschil meer in het relapse percentage tussen een groep die begeleid gestopt was met medicatie en een groep met een onderhoudsdosering.  Het functioneel herstel in de begeleid stoppen groep was echter veel hoger in vergelijking met de onderhoudsgroep (40.4% vs 17.6%). 

Klik hier voor Nederlandstalige links

Literatuur kortdurende psychotische stoornis

1. American Psychiatric Association
   Diagnostische Criteria van de DSM-5
   Swets & Zeitlinger 2001
2. De Psychiater 2002 (11): 15
3. Chen EYH, Hui CLM, Lam MML, Chiu CPY, Law CW, Chung DWS, et al. 
   Maintenance treatment with quetiapine versus discontinuation after one year of treatment in patients with remitted first episode psychosis: randomised controlled trial.
   BMJ 2010;341:c4024
4. Wunderink et al
   J Clin Psychiatry 2007;68(5):654-661
5. Wunderink L, Sytema S, Nienhuis FJ, and Wiersma D
   Clinical Recovery in First-Episode Psychosis
   Schizophrenia Bulletin 2009 35(2):362-369; doi:10.1093/schbul/sbn143