Hulpgids

Acathisie is een onvermogen enige tijd eenzelfde (zittende of liggende) houding te handhaven: een onvrijwillige, continue motorische onrust. Acathisie werd voor het eerst beschreven door Haskovec in 1903 als een 'hysterische aandoening, gekarakteriseerd door een ritmische chorea waardoor de patiënt niet stil kan blijven zitten'. Het centrale (subjectieve) symptoom is een innerlijke rusteloosheid, vaak in de benen, vaak beschreven als: "ik voel me onrustig"; "ik voel me gespannen"; "ik kan niet stil zitten". Het gevolg is een onvermogen om stil te zitten of de benen stil te houden. In zittende houding uit zich dat onder meer in telkens het ene been over het andere slaan, met het ene been over het andere geslagen telkens het gekruiste been bewegen, wiebelen van de benen of trappelen met de voeten en buigen en strekken van de voet. In staande houding uit het zich onder meer in lopen op de plaats, telkens verplaatsen van het gewicht van het ene naar het andere been, of, in een lichtere vorm, afwisselend aanspannen van de kuitspieren. 

DSM-5 criteria

Subjectieve klachten over rusteloosheid vaak gepaard gaand met geobserveerde excessieve bewegingen van de benen die ontstaan binnen een paar weken na het starten met of verhogen van de dosering van een geneesmiddel of na het verlagen van de dosis van een geneesmiddel dat is voorgeschreven voor de behandeling van extrapiramidale symptomen. 

Latentietijd

Acute acathisie begint meestal binnen 2 weken na starten of verhogen van antipsychotica, maar regelmatig al na enkele uren tot dagen na de start van de medicatie. Akathisie treedt in de meeste gevallen op na de eerste dosis van de medicatie of na een flinke dosisverhoging. Een snelle verhoging van de dosis en een hoge dosis (dosisafhankelijkheid) geven een grotere kans op deze bijwerking, evenals een snelle onttrekking.

Ernst

• Mild: subjectief gevoel van onrust dat gepaard kan gaan met rusteloze houdingsveranderingen.
• Matig: patiënt geeft er de voorkeur aan om te staan of rond te lopen.
• Ernstig: patiënt kan ook niet slechts kortdurend stil kan blijven zitten; loopt vrijwel voortdurend rond.

Bijkomende symptomen

• Gevoelens: soms gaat de acathisie gepaard met heftige gevoelens van angst, boosheid, woede en zelfs agressie.
• Stemming: dysforie en suïcidaal gedrag komen incidenteel voor.
• Motoriek: soms een rusttremor en in liggende houding zijn er soms myoklonieën (plotselinge, rukachtige spiersamentrekkingen) van benen of voeten.
  
  

Beoordelingsschaal

Barnes akathisia rating scale.

Medicatie die acathisie kan veroorzaken

• Antipsychotica: vooral fenothiazines (zoals chloorpromazine) en butyrofenonen (zoals haloperidol)
• Anti-emetica (antibraakmiddelen): metoclopramide
• Antidepressiva: vooral SSRI's
• Anti-epileptica
• Lithium
• Overige: sumatriptan, methysergide, diltiazem, flunarizine, cinnarizine

Vóórkomen

• Klassieke antipsychotica: een voorzichtige schatting is dat het bij normale doseringen in 20-30% voorkomt.
• Atypische antipsychotica lijken in vergelijkend onderzoek minder acathisie teweeg te brengen. In twee studies was de kans op acathisie bij gebruik van risperidon vergelijkbaar met die kans bij gebruik van haloperidol. Bij clozapine is de prevalentie ongeveer 10%.

Behandeling

• Een lage dosering antipsychoticum geeft minder kans op acathisie.
• Lipofiele ß -blokkers (propranolol)
• Anticholinergicum (biperideen)
• Mirtazapine 
• Overig: hoge doseringen vitamine B6, cyproheptadine en mianserine.

Differentiële diagnostiek

Psychotische agitatie, restless legs-syndroom, pijnlijke neuropathieën, (nachtelijke) myoclonieën, tardieve dyskinesie, tardieve acathisie, stereotypieën en drugsmisbruik.

Literatuur

• DSM-5 - Nederlandse vertaling
  American Psychiatric Association, uitgeverij Boom (2014)
• Harten, PN van 
  Acathisie als bijwerking van geneesmiddelen, NTvG 2002 146 (3): 110-113
• Harten, PN van
  Bewegingsstoornissen in de psychiatrie - Casuïstiek en achtergronden, Tijdstroom (2005)
• Harten, PN van
  Bewegingsstoornissen door psychofarmaca, Psyfar 2017,4 9-17
• Kruijk RA van der en Dominicus W
  Acathisie, een literatuuroverzicht, NTvG 1988 132 (37): 1684-1686