Delirium of delier
Wat is een delier?
Een delier is een acute hallucinatoire verwardheid bij veranderd bewustzijn. Het is een ernstige psychiatrische syndroom ten gevolge van een lichamelijke aandoening. Het delier wordt in de DSM-5 gerekend onder de "neurocognitieve stoornissen". Bij deze DSM-5-classificatie is sprake van verminderd cognitief functioneren door hersenafwijkingen die op latere leeftijd ontstaan. Kenmerkend zijn een vrij plotseling optreden van een verlaagd bewustzijn, concentratie- en oriëntatiestoornissen, hallucinaties en waanideeën. Een delier komt vooral voor bij oudere patiënten in een ziekenhuis. De behandeling richt zich steeds op de onderliggende oorzaak en meestal verdwijnt het delier dan binnen enkele dagen of weken.
Voorkomen
De prevalentie (totaal aantal gevallen die er op een bepaald moment zijn) van een delirium (bij de in een ziekenhuis opgenomen patiënten) ligt tussen de 10% en 30%. Bij opgenomen kankerpatiënten wordt het voorkomen van een delier geschat op 25%. De kans na een operatie een delier te ontwikkelen wordt geschat op 51% en 80% van de patiënten in de terminale fase van een aandoening ontwikkelt een delier.
Prodromi (voortekenen)
Desoriëntatie, angstige stemming, rusteloosheid, slapeloosheid, nachtmerries, agitatie, verhoogde gevoeligheid voor licht en geluid en moeite met het begrijpen van wat er gebeurt en gezegd wordt.
Kenmerken
- (Sub)acuut begin
De verschijnselen ontstaan in korte tijd (uren tot dagen) en hebben de neiging te wisselen gedurende de dag. - Bewustzijnsstoornis
Het belangrijkste symptoom van een delirium is een bewustzijnsstoornis. Het bewustzijn is, in wisselende mate, gedurende dag verlaagd, dit is het 's nachts meest uitgesproken. Er is een verminderde aandacht voor de omgeving en de concentratie is verminderd. - Waarnemingsstoornis
Er is vaak sprake van (vooral 's nachts) illusies en/of visuele hallucinaties. - Oriëntatiestoornis
De oriëntatie kan gestoord zijn in tijd (besef van tijd kwijt zijn, niet weten hoe laat het ongeveer is, welke dag of maand), plaats (vertrouwde plaatsen, wegen, huizen, etcetera worden niet herkend) of persoon (bekende personen worden niet herkend). - Geheugenstoornis
Vooral de inprenting is gestoord, achteraf heeft de patiënt vaak geheugenverlies voor de meeste voorvallen tijdens het delier. - Denkstoornis
Vaak is er sprake van een verwarde gedachtegang, hetgeen tot uiting kan komen in een trage en verwarde spraak en vluchtige (vaak paranoïde) wanen. De patiënt kan achterdochtig zijn en zich bedreigd voelen. - Stoornis in slaap-waakritme
Vaak is er sprake van een omkering van het slaap-waakritme, soms is er sprake van slapeloosheid. - Stoornis in psychomotoriek
De psychomotoriek is meestal gestoord, er kan sprake zijn van extreme remming of juist extreme opwinding, agitatie en agressie. Vaak is er sprake van nachtelijke onrust, tremoren en "plukkerig" gedrag. - Stoornis van stemming en gevoel
De patiënt is vaak angstig en radeloos, soms apathisch, somber en vijandig.
DSM-5-TR criteria
A. Stoornis in aandacht samengaand met verlaagd bewuistzijn.
B. Stoornis ontwikkelt zich in korte tijd, betreft verandering bewustzijn en aandacht en neigt in ernst te fluctueren gedurende de dag.
C. Bijkomende stoornis in de cognitieve functies.
D. Criteria A & C kunnen niet beter verklaard worden door andere neurocognitieve stoornis.
E. Aanwijzingen dat de stoornis gevolg is van somatische aandoening, intoxicatie, onttrekking of combinatie.
Predisponerende factoren
- leeftijd > 60 jaar
- hersenaandoeningen (bijvoorbeeld dementie)
- operatie (met name open-hartchirurgie, heupoperaties en transplantaties)
- psychiatrische voorgeschiedenis (psychose, delier)
- misbruik van alcohol of drugs
- gebruik van (verschillende) geneesmiddelen
- te weinig prikkeling van zintuigen of juist overprikkeling
Oorzaken
- Medische conditie: klik hier voor tabel met veel voorkomende oorzaken
- Intoxicatie of onthouding van een middel: o.a alcohol - drugs - medicijnen oa. pijnstillers - anaesthetica - middelen tegen astma, epilepsie, hoge bloeddruk, Parkinson anti-epileptica, antihistaminica, corticosteroïden, lithium.
Beordelingsschalen
Delirium Rating Scale-R-98 (DSR-R-98)
Behandeling
- Luxerende factoren opsporen en behandelen.
Op grond van klinische overwegingen (leeftijd, medicijngebruik, etc.) wordt aanvullend onderzoek aanbevolen. - Medicamenteuze behandeling
Antipsychotica, benzodiazepinen (bij lichte vormen en onttrekkingsdelier), fysostigmine (bij anticholinerg syndroom); vitaminen (bij o.a. alcoholmisbruik en ondervoeding), trazodon (bij chronische delier als als benzodiazepinen gecontra-indiceerd zijn). - Psychohygiënische maatregelen
Zonodig beschermende maatregelen (bijv. Zweedse band), hulp bij oriëntatie (bijv. kalender, klok, foto's, uitzicht naar buiten), evenwichtige stimulatie door dagstructuur en bevordering kwaliteit van sensore prikkeling door voldoende licht, retourneren van bril, gehoorapparaat e.d.
Literatuur
- Stiefel F, Holland J
Delirium in cancer patients.
Int Psychogeriatr 1991 (3): 333-336 - Perry S
Organic mental disorders caused by HIV: update on early diagnosis and treatment
Am J Psychiatry 1990 (147): 696-710 - Tune, LE
Post-operative delirium
Int Psychogeriatr 1991 (3): 325-332 - Massie MJ, Holland J, Glass E
Delirium in terminally ill cancer patients
Am J Psychiatry 1983 (140):1048-1050 - American Psychiatric Association
DSM-5 - Nederlandse vertaling
Boom (2014)
