HPA-as
Inleiding
Adrenaline en cortisol zijn de hormonen die de fysiologische reactie op stress aansturen. Adrenaline wordt in seconden afgegeven door het bijniermerg, cortisol werkt langzamer en reguleert de initiële stressreactie. Als er sprake is van voortdurende stress produceert het lichaam het stresshormoon cortisol (een glucocorticosteroïd) dat via de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (Engels: hypothalamus-pituitary-adrenal-axis of HPA-as) wordt gereguleerd. Deze HPA fungeert als een feedback of thermostaatsysteem. Een adekwate fysiologische stressreactie, gekenmerkt door een snelle stijging en vervolgens daling van glucocorticoïden is essentiëel voor het hanteren van stress. Omgekeerd vormen afwijkende stressreacties een risico voor het ontstaan van psychische aandoeningen zoals depressie en burnout. Dierexperimenteel onderzoek lijkt erop te wijzen dat stress op jonge leeftijd ertoe kan leiden dat de HPA-as gevoeliger ingesteld raakt voor stress, dus bij lichte stress al een sterke stressrespons afgeeft.
Hypothalamus
De hypothalamus maakt deel uit van de hersenen en is opgebouwd uit drie delen: een mediaal, lateraal en periventriculair deel. De hypothalamus controleert het autonome zenuwstelsel en het endocriene systeem en reguleert bloeddruk, hartslag, honger, dorst, slaap-waakritme, seksuele opwinding, lichaamstemperatuur. In de hypothalamus is de kern van de stressrespons gelegen. In de hypothalamus is een duizendtal zenuwcellen gelegen aan weerszijde van de derde hersenventrikel ("paraventriculair"): de paraventriculare nucleus (PVN). Deze PVN produceert vele hormonen. De activiteit van de PVN is sterk verhoogd in geval van stress.
Stress-respons
De neuronen van de PVN coördineren de reactie op stress met name door de afgifte van het neuropeptide corticotropine-releasing-factor (CRF), dat zowel als hormoon als neurotransmitter werkt. De CRF zet de hypofyse aan om het ACTH af te geven, dat op zijn buurt weer de bijnierschors aanzet tot het afgeven van cortisol (glucocorticoïden). Onder normale omstandigheden wordt er ook periodiek cortisol afgegeven. Het gevolg van stress is de afgifte van een extra dosis cortisol. De exacte rol van cortisol in de psychopathologie is nog onopgehelderd. Wel zijn er aanwijzingen dat langdurige blootstelling aan cortisol een beschadiging in de hippocampus kan veroorzaken. Bij mensen met depressies en mensen met een posttraumatische stress-stoornis zijn aanwijzingen gevonden voor een verminderd volume van de hippocampus.
Cortisol
Het primaire doel van cortisol afgegeven in reactie op stress is het optimaliseren van de stressrespons doordat het te krachtige stressrespons remt. Cortisol beschermt het organisme (en dus de hersenen) tegen de schadelijke effecten van stress en is essentieel voor de optimale emotionele en cognitieve prestaties. Cortisol bevordert de aanmaak van glucose (suiker), verhoogt de tonus (spierspanning) van hart- en bloedvaten (toename hartkracht en bloeddruk) en controleert onstekings- en immuunreacties. Bij een permanente verhoging van de afgifte van cortisol wordt het organisme blootgesteld aan de schadelijke effecten van cortisol. Acute stress activeert het immuunsysteem, chronische stress geeft juist een verzwakte respons van het immuunsysteem. Resumerend is de kerntaak van cortisol in reactie op stress: correctie schadelijke effecten stress en optimaliseren stressrespons met als ultieme doel wegnemen stress.
Literatuur
LeMoal M & Mayo W (2002)
Functional neuroanatomy of mood disorders
in: Biological Psychiatry 803-814
Johan den Boer en Gerrit Glas
Neurobiologie en mentale processsen: theorie en conceptuele problemen
in: Handboek Neurobiologische psychiatrie
